Przyroda ożywiona
Świat zwierząt
Świętokrzyski Park Narodowy w prawie 94% pokrywają lasy. Leśny charakter parku bez wątpienia kształtuje zespoły zwierząt występujących na tym terenie. Są to przede wszystkim gatunki związane ze środowiskiem leśnym. Niemniej jednak, pomimo niewielkiego powierzchniowo udziału środowisk innych niż leśne, ŚPN cechuje się także bogactwem form występujących w tego rodzaju środowiskach, a więc na terenach otwartych, w tym łąkach, gołoborzach, czy w wodach. Charakterystyczną cechą fauny Świętokrzyskiego Parku Narodowego jest współwystępowanie wielu gatunków o zróżnicowanych wymaganiach życiowych. Jest to efektem specyficznego ukształtowania i warunków klimatycznych Gór Świętokrzyskich.
Na stosunkowo niewielkim obszarze spotykamy lasy charakterystyczne dla gór, lasy właściwe krajobrazom nizinno-wyżynnym, a także środowiska terenów otwartych i wodnych. Właśnie te charakterystyczne uwarunkowania wpływają na bogactwo gatunkowe zwierząt występujących na terenie Parku. Świat zwierząt żyjący na terenie Parku mówi o naturalnym charakterze biocenoz występujących w Parku. O naturalnym charakterze ekosystemów leśnych Parku świadczy duża obecność gatunków wymagających dla swojej egzystencji starych, obumierających i martwych drzew w różnym stanie rozkładu. Warto także zaznaczyć, iż rangę i walor przyrodniczy Świętokrzyskiego Parku Narodowego podkreśliło wyznaczenie na tym terenie obszaru Natura 2000 „Łysogóry”.
Kręgowce
Stan zbadania fauny kręgowców ŚPN jest dobry. Stwierdzono dotychczas występowanie w Parku i w jego otulinie 2 gatunków krągłoustych, 14 gatunków płazów, 6 gatunków gadów, 170 gatunków ptaków i 45 gatunków ssaków.
Podpatrując życie mieszkańców lasu pamiętajmy o tym, żeby nie być dla nich uciążliwymi. Starajmy się ich nie płoszyć i nie dokonywać w ich środowisku żadnych zmian. Zawsze bierzmy pod uwagę, że to my jesteśmy tutaj gośćmi a oni gospodarzami.
Podpatrując życie mieszkańców lasu pamiętajmy o tym, żeby nie być dla nich uciążliwymi. Starajmy się ich nie płoszyć i nie dokonywać w ich środowisku żadnych zmian. Zawsze bierzmy pod uwagę, że to my jesteśmy tutaj gośćmi a oni gospodarzami.
Park cechuje ubóstwo wód powierzchniowych. Są one ograniczone głównie do potoków i ich źródeł. Rezultatem tego jest bardzo uboga fauna ryb, ograniczona do kilkunastu gatunków występujących w granicach Parku i w jego otulinie.
Licznym gatunkiem ryby w ŚPN jest strzebla potokowa. Gatunek ten osiąga niewielkie rozmiary, rzadko przekraczając 10 cm długości, przy czym samice są nieco większe od samców. Podobnie jak u większości ryb, u strzebli grzbietowa strona ciała jest ciemniejsza od brzusznej. Na bokach występuje charakterystyczny rząd ciemnych plam. W okresie godowym u samca wszystkie barwy ciemnieją i pojawia się czerwonawe zabarwienie brzucha. Pożywieniem strzebli są bezkręgowce wodne oraz owady wpadające do wody. W pościgu za owadami ryba ta potrafi wyskakiwać ponad powierzchnię wody i chwytać je w locie. Strzebla potokowa zasiedla górskie i podgórskie rzeki i potoki o czystej, dobrze natlenionej wodzie. Obecnie uznawana jest za gatunek bliski zagrożenia (NT).
W roku 2010 Katedra Ichtiologii i Rybactwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie zbadała potoki i stawy w granicach Parku. Podczas tych badań potwierdzono występowanie oraz stwierdzono nowe gatunki. Krótka informacja na temat wyników badań została zamieszczono w czasopiśmie Łysogóry nr 1(2) 2011. Trochę zmieniona wersję tego artykułu zamieszczono poniżej.
Michał Nowak, Włodzimierz Popek Minogi i ryby w wodach Świętokrzyskiego Parku Narodowego i jego okolicy
Licznym gatunkiem ryby w ŚPN jest strzebla potokowa. Gatunek ten osiąga niewielkie rozmiary, rzadko przekraczając 10 cm długości, przy czym samice są nieco większe od samców. Podobnie jak u większości ryb, u strzebli grzbietowa strona ciała jest ciemniejsza od brzusznej. Na bokach występuje charakterystyczny rząd ciemnych plam. W okresie godowym u samca wszystkie barwy ciemnieją i pojawia się czerwonawe zabarwienie brzucha. Pożywieniem strzebli są bezkręgowce wodne oraz owady wpadające do wody. W pościgu za owadami ryba ta potrafi wyskakiwać ponad powierzchnię wody i chwytać je w locie. Strzebla potokowa zasiedla górskie i podgórskie rzeki i potoki o czystej, dobrze natlenionej wodzie. Obecnie uznawana jest za gatunek bliski zagrożenia (NT).
W roku 2010 Katedra Ichtiologii i Rybactwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie zbadała potoki i stawy w granicach Parku. Podczas tych badań potwierdzono występowanie oraz stwierdzono nowe gatunki. Krótka informacja na temat wyników badań została zamieszczono w czasopiśmie Łysogóry nr 1(2) 2011. Trochę zmieniona wersję tego artykułu zamieszczono poniżej.
Michał Nowak, Włodzimierz Popek Minogi i ryby w wodach Świętokrzyskiego Parku Narodowego i jego okolicy
Na terenie Parku traszka górska najliczniej występuje na terenach wyżej położonych. W okresie godów, które trwają od marca do czerwca, traszki zbierają się masowo w zbiornikach wodnych. Niekiedy na każdym metrze kwadratowym powierzchni dna odbywa gody po kilkanaście osobników tego gatunku. Corocznie po zakończeniu pory godowej i złożeniu jaj dojrzałe płciowo traszki opuszczają akweny i rozpoczynają okres aktywności lądowej. Charakterystyczne jest, że w wodzie traszki są aktywne całodobowo, natomiast na lądzie – wyłącznie nocą.
Płazy bezogonowe reprezentują: kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, 3 gatunki ropuch: szara, zielona i paskówka, rzekotka drzewna oraz 5 gatunków żab: jeziorkowa, wodna, śmieszka, trawna i moczarowa.
Typowym kręgowcem świętokrzyskich lasów jest ropucha szara, nasz największy krajowy płaz.
Gatunek ten zasiedla zróżnicowane zbiorowiska leśne, ponadto łąki, pola uprawne, a nawet gołoborza. Podobnie jak traszki, ropuchy zasiedlają zbiorniki wodne wyłącznie w porze godowej, poza tym okresem prowadzą naziemny tryb życia. Dorosłe ropuchy nie mają wielu wrogów, gdyż ich skóra zawiera liczne gruczoły jadowe.
Płazy bezogonowe reprezentują: kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, 3 gatunki ropuch: szara, zielona i paskówka, rzekotka drzewna oraz 5 gatunków żab: jeziorkowa, wodna, śmieszka, trawna i moczarowa.
Typowym kręgowcem świętokrzyskich lasów jest ropucha szara, nasz największy krajowy płaz.
Gatunek ten zasiedla zróżnicowane zbiorowiska leśne, ponadto łąki, pola uprawne, a nawet gołoborza. Podobnie jak traszki, ropuchy zasiedlają zbiorniki wodne wyłącznie w porze godowej, poza tym okresem prowadzą naziemny tryb życia. Dorosłe ropuchy nie mają wielu wrogów, gdyż ich skóra zawiera liczne gruczoły jadowe.
Faunę gadów Świętokrzyskiego Parku Narodowego stanowi 6 gatunków: jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny, gniewosz plamisty i żmija zygzakowata.
O górskim charakterze Parku świadczy rozmieszczenie dwóch blisko spokrewnionych gatunków jaszczurek: zwinki i żyworódki. Jaszczurka zwinka jest nieliczna i występuje niemal wyłącznie u podnóża Łysogór i Pasma Klonowskiego. Najliczniejszym miejscowym gatunkiem gada jest jaszczurka żyworodna, zasiedlająca niemal cały obszar Parku. Szczególnie łatwo można ją znaleźć na wilgotnych łąkach w Dolinie Czarnej Wody oraz na wysoko położonej polanie Bielnik.
Z trzech występujących w Parku gatunków węży zaskroniec występuje nielicznie, a gniewosz zagrożony jest wymarciem. Częściej spotkać można jedynie żmiję zygzakowatą, nasz jedyny jadowity gatunek gada. Na terenie Parku występuje ona wszędzie, choć nigdzie nie jest liczna. Osobniki tego gatunku obserwuje się m.in. w rejonie Świętego Krzyża, w tym nawet na masowo uczęszczanych szlakach turystycznych. W ŚPN spotykane są wszystkie trzy odmiany barwne żmii zygzakowatej: brązowa („miedziana”), szara (srebrzysta) oraz czarna (melanistyczna). Pierwsze dwie odmiany wyróżnia charakterystyczny czarny zygzak na grzbiecie (tzw. „wstęga kainowa”). U osobników melanistycznych zygzak jest na ogół niewidoczny, jednak nawet wówczas łatwo jest odróżnić żmiję zygzakowatą od pozostałych krajowych węży. W odróżnieniu od drapieżnych ptaków i ssaków przed żmiją drobne gryzonie nie są w stanie się ukryć. Dlatego w ekosystemach leśnych, łąkowych i polnych żmije przyczyniają się do ograniczenia liczebności masowo występujących gatunków gryzoni, np. myszy polnej oraz nornicy rudej. Z powyższych względów bardzo ważna jest ochrona żmii zygzakowatej – najładniejszego z naszych gadów. Zresztą podlega ona prawnej ochronie gatunkowej, tak jak i pozostałe gatunki gadów w Polsce.
O górskim charakterze Parku świadczy rozmieszczenie dwóch blisko spokrewnionych gatunków jaszczurek: zwinki i żyworódki. Jaszczurka zwinka jest nieliczna i występuje niemal wyłącznie u podnóża Łysogór i Pasma Klonowskiego. Najliczniejszym miejscowym gatunkiem gada jest jaszczurka żyworodna, zasiedlająca niemal cały obszar Parku. Szczególnie łatwo można ją znaleźć na wilgotnych łąkach w Dolinie Czarnej Wody oraz na wysoko położonej polanie Bielnik.
Z trzech występujących w Parku gatunków węży zaskroniec występuje nielicznie, a gniewosz zagrożony jest wymarciem. Częściej spotkać można jedynie żmiję zygzakowatą, nasz jedyny jadowity gatunek gada. Na terenie Parku występuje ona wszędzie, choć nigdzie nie jest liczna. Osobniki tego gatunku obserwuje się m.in. w rejonie Świętego Krzyża, w tym nawet na masowo uczęszczanych szlakach turystycznych. W ŚPN spotykane są wszystkie trzy odmiany barwne żmii zygzakowatej: brązowa („miedziana”), szara (srebrzysta) oraz czarna (melanistyczna). Pierwsze dwie odmiany wyróżnia charakterystyczny czarny zygzak na grzbiecie (tzw. „wstęga kainowa”). U osobników melanistycznych zygzak jest na ogół niewidoczny, jednak nawet wówczas łatwo jest odróżnić żmiję zygzakowatą od pozostałych krajowych węży. W odróżnieniu od drapieżnych ptaków i ssaków przed żmiją drobne gryzonie nie są w stanie się ukryć. Dlatego w ekosystemach leśnych, łąkowych i polnych żmije przyczyniają się do ograniczenia liczebności masowo występujących gatunków gryzoni, np. myszy polnej oraz nornicy rudej. Z powyższych względów bardzo ważna jest ochrona żmii zygzakowatej – najładniejszego z naszych gadów. Zresztą podlega ona prawnej ochronie gatunkowej, tak jak i pozostałe gatunki gadów w Polsce.
Sowy reprezentowane są przez 3 gatunki. Puszczyk występuje we wszystkich rodzajach lasu, a jego charakterystyczne pohukiwania często można usłyszeć po zmroku, szczególnie wczesną wiosną. Nieliczna jest uszatka, unika ona zwartych drzewostanów i trzyma się raczej brzegów lasu. Najrzadszy jest puszczyk uralski, duża szara sowa o długim ogonie. Z dziennych ptaków drapieżnych najłatwiej zobaczyć myszołowa kiedy krąży nad lasem lub polami i odzywa się charakterystycznym przeciągłym, płaczliwym głosem. Żywi się on przede wszystkim gryzoniami, których wypatruje krążąc lub zawisając w powietrzu albo też czatuje na nie wykorzystując jako punkty obserwacyjne drzewa czy np. stogi. Podobną technikę polowania wykorzystuje mały sokół – pustułka, często obserwowany w otulinie Parku. Trudniej ujrzeć jastrzębia, krogulca lub kobuza. Są to drapieżniki bardzo skryte, polują głównie na drobne ptaki atakując z zaskoczenia szybkim lotem pościgowym.
Do najrzadziej występujących w Parku ptaków należą jarząbek i bocian czarny. Z ptaków krukowatych wszędzie spotkać można sójkę, nieliczne natomiast są kruk i wrona siwa, orzechówka jest bardzo rzadka. Pospolity jest grzywacz, największy z krajowych gołębi, nieco mniejszy siniak gnieździ się sporadycznie.
Uszatka
Z ptaków związanych ze środowiskiem wodnym wymienić należy kaczkę krzyżówkę, która coraz częściej pojawia się na rozlewiskach powstałych wskutek działalności bobrów na Czarnej Wodzie. Na uwagę zasługuje liczne występowanie słonki, gatunku z rodziny bekasów o bardzo słabo poznanej biologii. Tego długodziobego ptaka najłatwiej zauważyć od kwietnia do czerwca, kiedy tokując, wydaje typowe chrapiące i świszczące odgłosy i lotem podobnym do nietoperza przelatuje o zmierzchu nad śródleśnymi łąkami.
Idąc szlakiem prowadzącym na szczyt Chełmowej Góry warto zwrócić uwagę na ptaki, które możemy tu spotkać. Chełmowa Góra jest wyspowym kompleksem leśnym otoczonym polami, sprawia to, iż bytują tu gatunki zasiedlające strefę ekotonu (przejściową pomiędzy lasem a otwartą przestrzenią) takie jak: dzięcioł zielony, szpak, wilga, gąsiorek, piegża, cierniówka, zaganiacz, kulczyk, mazurek, trznadel; liczniejsze są: kukułka, muchołówka żałobna, świergotek drzewny, pierwiosnek, grubodziób. Przy odrobinie szczęścia zaobserwować możemy wspomnianego dzięcioła średniego czy rzadką muchołówkę białoszyją. Późną jesienią i zimą las wydaje się być opustoszały. Licznie możemy spotkać jedynie sikory, które w dużych wielogatunkowych stadach koczują poszukując pokarmu. Tak duże zgrupowania z dobrze rozwiniętym systemem ostrzegania pomagają uniknąć niebezpieczeństwa ze strony drapieżników. Często przyłączają się do nich: mysikróliki, pełzacze, kowaliki i dzięcioły.
Awifauna Parku reprezentowana jest głównie przez gatunki charakterystyczne dla biocenoz leśnych. Wśród gatunków najliczniej występujących niemal we wszystkich typach lasów należy wymienić następujące ptaki: ziębę, kapturkę i rudzika. W buczynach poza wymienionymi spotkać można również często świstunkę i muchołówkę małą. W lasach z dużym udziałem jodły usłyszymy na pewno charakterystyczny śpiew sikory sosnówki i mysikrólika, występuje tu także niezbyt liczny gil i pokrzywnica, która jest ptakiem prowadzącym skryty tryb życia, dlatego trudnym do zaobserwowania. Liczne powalone pnie i wykroty drzew sprzyjają strzyżykom, które w takich kryjówkach budują swoje misterne, kuliste gniazda. Śpiew tego niepozornego ptaka jest wyjątkowo donośny, melodyjny i miły dla ucha. Strzyżyk jest również czujnym strażnikiem lasu, każde zaniepokojenie objawia głośnym „terkotaniem” i zabawnymi pozami, informując w ten sposób mieszkańców lasu o zaistniałym niebezpieczeństwie.
W miejscach, gdzie w drzewostanach powstały luki a także w pobliżu gołoborzy zaobserwować można świergotka drzewnego i pierwiosnka.
Na terenie Parku licznie występują dwa gatunki drozdów: kos i śpiewak. Ich donośne głosy rozbrzmiewają z wierzchołków drzew najintensywniej o świcie i o zmierzchu. Gatunkiem drozda zasiedlającym nielicznie obrzeża lasu jest kwiczoł. Duża kolonia tych ptaków corocznie gnieździ się w zadrzewieniach obok budynków Dyrekcji ŚPN. Tutaj znajduje się także ogromna kolonia gawronów licząca ponad 600 gniazd. Zwiedzając obiekty znajdujące się na Świętym Krzyżu zwrócić należy uwagę na ptaki, które się tam zadomowiły, a są to: jerzyki, jaskółki oknówki, kawki, pliszki siwe, muchołówki szare i kopciuszki.
Z rodziny dzięciołów najczęściej zaobserwować można dzięcioła dużego i czarnego, znacznie rzadszy jest najmniejszy dzięciołek. Dwa najrzadsze krajowe dzięcioły: średni i białogrzbiety również występują w Parku. Pierwszy z nich związany jest przeważnie ze starszymi dąbrowami i lasami z udziałem dębów, spotyka się go liczniej np. na Chełmowej Górze, drugi wymaga drzewostanów ze znacznym udziałem martwych drzew takich jakie występują w obszarach ochrony ścisłej „Łysica” i „Święty Krzyż”, tam też można go spotkać.
Więcej o sowach przeczytacie w artykule:
„Sowy w Świętokrzyskim Parku Narodowym”,
który ukazał się w kwartalniku
„Parki Narodowe” nr 3/2000
Do najrzadziej występujących w Parku ptaków należą jarząbek i bocian czarny. Z ptaków krukowatych wszędzie spotkać można sójkę, nieliczne natomiast są kruk i wrona siwa, orzechówka jest bardzo rzadka. Pospolity jest grzywacz, największy z krajowych gołębi, nieco mniejszy siniak gnieździ się sporadycznie.
Uszatka
Z ptaków związanych ze środowiskiem wodnym wymienić należy kaczkę krzyżówkę, która coraz częściej pojawia się na rozlewiskach powstałych wskutek działalności bobrów na Czarnej Wodzie. Na uwagę zasługuje liczne występowanie słonki, gatunku z rodziny bekasów o bardzo słabo poznanej biologii. Tego długodziobego ptaka najłatwiej zauważyć od kwietnia do czerwca, kiedy tokując, wydaje typowe chrapiące i świszczące odgłosy i lotem podobnym do nietoperza przelatuje o zmierzchu nad śródleśnymi łąkami.
Idąc szlakiem prowadzącym na szczyt Chełmowej Góry warto zwrócić uwagę na ptaki, które możemy tu spotkać. Chełmowa Góra jest wyspowym kompleksem leśnym otoczonym polami, sprawia to, iż bytują tu gatunki zasiedlające strefę ekotonu (przejściową pomiędzy lasem a otwartą przestrzenią) takie jak: dzięcioł zielony, szpak, wilga, gąsiorek, piegża, cierniówka, zaganiacz, kulczyk, mazurek, trznadel; liczniejsze są: kukułka, muchołówka żałobna, świergotek drzewny, pierwiosnek, grubodziób. Przy odrobinie szczęścia zaobserwować możemy wspomnianego dzięcioła średniego czy rzadką muchołówkę białoszyją. Późną jesienią i zimą las wydaje się być opustoszały. Licznie możemy spotkać jedynie sikory, które w dużych wielogatunkowych stadach koczują poszukując pokarmu. Tak duże zgrupowania z dobrze rozwiniętym systemem ostrzegania pomagają uniknąć niebezpieczeństwa ze strony drapieżników. Często przyłączają się do nich: mysikróliki, pełzacze, kowaliki i dzięcioły.
Awifauna Parku reprezentowana jest głównie przez gatunki charakterystyczne dla biocenoz leśnych. Wśród gatunków najliczniej występujących niemal we wszystkich typach lasów należy wymienić następujące ptaki: ziębę, kapturkę i rudzika. W buczynach poza wymienionymi spotkać można również często świstunkę i muchołówkę małą. W lasach z dużym udziałem jodły usłyszymy na pewno charakterystyczny śpiew sikory sosnówki i mysikrólika, występuje tu także niezbyt liczny gil i pokrzywnica, która jest ptakiem prowadzącym skryty tryb życia, dlatego trudnym do zaobserwowania. Liczne powalone pnie i wykroty drzew sprzyjają strzyżykom, które w takich kryjówkach budują swoje misterne, kuliste gniazda. Śpiew tego niepozornego ptaka jest wyjątkowo donośny, melodyjny i miły dla ucha. Strzyżyk jest również czujnym strażnikiem lasu, każde zaniepokojenie objawia głośnym „terkotaniem” i zabawnymi pozami, informując w ten sposób mieszkańców lasu o zaistniałym niebezpieczeństwie.
W miejscach, gdzie w drzewostanach powstały luki a także w pobliżu gołoborzy zaobserwować można świergotka drzewnego i pierwiosnka.
Na terenie Parku licznie występują dwa gatunki drozdów: kos i śpiewak. Ich donośne głosy rozbrzmiewają z wierzchołków drzew najintensywniej o świcie i o zmierzchu. Gatunkiem drozda zasiedlającym nielicznie obrzeża lasu jest kwiczoł. Duża kolonia tych ptaków corocznie gnieździ się w zadrzewieniach obok budynków Dyrekcji ŚPN. Tutaj znajduje się także ogromna kolonia gawronów licząca ponad 600 gniazd. Zwiedzając obiekty znajdujące się na Świętym Krzyżu zwrócić należy uwagę na ptaki, które się tam zadomowiły, a są to: jerzyki, jaskółki oknówki, kawki, pliszki siwe, muchołówki szare i kopciuszki.
Z rodziny dzięciołów najczęściej zaobserwować można dzięcioła dużego i czarnego, znacznie rzadszy jest najmniejszy dzięciołek. Dwa najrzadsze krajowe dzięcioły: średni i białogrzbiety również występują w Parku. Pierwszy z nich związany jest przeważnie ze starszymi dąbrowami i lasami z udziałem dębów, spotyka się go liczniej np. na Chełmowej Górze, drugi wymaga drzewostanów ze znacznym udziałem martwych drzew takich jakie występują w obszarach ochrony ścisłej „Łysica” i „Święty Krzyż”, tam też można go spotkać.
Więcej o sowach przeczytacie w artykule:
„Sowy w Świętokrzyskim Parku Narodowym”,
który ukazał się w kwartalniku
„Parki Narodowe” nr 3/2000
Dość liczna jest sarna, która występuje na całym obszarze Parku. Podczas wędrówek po mniej uczęszczanych szlakach nietrudno ją spotkać. Największy z naszych jeleniowatych – łoś pojawia się jedynie sporadycznie. Od kilkunastu lat coraz częściej można spotkać na terenie Parku jelenie, które wcześniej jedynie zachodziły na obszar Parku. Obecnie łanie wydają tutaj nawet na świat cielęta. Niezbyt liczny jest dzik, którego spotkać można głównie w niżej położonych partiach Łysogór.
Jedynym rodzimym licznie występującym przedstawicielem rodziny psowatych jest lis. Rzadko jednak można go spotkać, gdyż jest to zwierzę bardzo ostrożne i w dodatku prowadzi przeważnie nocny tryb życia. Azjatycki gość – jenot pojawia się wyjątkowo. Podobnie zresztą jak i borsuk – największy przedstawiciel łasicowatych nielicznie występujący w granicach Parku. Inni przedstawiciele rodziny łasicowatych to kuna leśna zwana tumakiem i kuna domowa – kamionka. Również one polują głownie nocą, a ich ofiarami padają przeważnie gryzonie i mniejsze ptaki. Tchórz i łasica nie są liczne w lasach, ale ta ostatnia często występuje na ich obrzeżach, nierzadko w pobliżu osiedli ludzkich. Wyjątkowo pojawia się jenot – azjatycki gość.
Największy przedstawiciel rzędu gryzoni – bóbr, został reintrodukowany na terenie Parku w 1989 roku. Obecnie niewielka populacja tych zwierząt występuje stale w Czarnej Wodzie. Spiętrzenia wody spowodowane budowanymi przez bobry tamami bardzo korzystnie wpłynęły na stosunki wodne, zróżnicowanie warunków środowiskowych, a przez to także na bioróżnorodność zasiedlonego przez nie terenu. Drobne gryzonie reprezentowane są przez bardzo licznie występującą nornicę rudą i mysz leśną, natomiast do rzadko występujących należą polnik bury i darniówka. Należy zaznaczyć, że liczebność gryzoni z roku na rok podlega dużym wahaniom, najczęściej jest to związane z zasobnością bazy pokarmowej w danym roku. Na uwagę zasługują trzy gatunki z rodziny pilchowatych: popielica, koszatka i orzesznica, dwa pierwsze, ze względu na swą rzadkość zostały wpisane do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”. Praktycznie we wszystkich typach lasu natknąć się można na wiewiórkę. Za ciekawostkę należy uznać występowanie w Parku kilku form barwnych tego zwierzęcia, od najbardziej znanej – rudej, po niemal czarną, charakterystyczną dla terenów górskich. Zając nie jest zbyt liczny, można go zobaczyć najczęściej gdy wypłoszony z kotliny (zagłębienia w ściółce, w którym odpoczywa w dzień) umyka miedzy drzewami.
Nietoperze reprezentowane są przez 10 gatunków, w tym przez rzadkie dla Polski: mroczka posrebrzanego i pozłocistego. Spośród ssaków owadożernych na terenie Parku występują: ryjówka aksamitna, rzadsza ryjówka malutka, która jest najmniejszym krajowym ssakiem oraz rzęsorek rzeczek stwierdzany w obszarze ochrony ścisłej „Mokry Bór”. Pozostałe gatunki zaliczane do tego rzędu to kret – występujący nawet wysoko na polanie Bielnik pod Świętym Krzyżem oraz jeż, którego spotkać można niemal w całym Parku.
<img src="/uploads/files/656ce0fe7c932928860831.jpg" alt="Jeż" width="100%" height="100%">
Jedynym rodzimym licznie występującym przedstawicielem rodziny psowatych jest lis. Rzadko jednak można go spotkać, gdyż jest to zwierzę bardzo ostrożne i w dodatku prowadzi przeważnie nocny tryb życia. Azjatycki gość – jenot pojawia się wyjątkowo. Podobnie zresztą jak i borsuk – największy przedstawiciel łasicowatych nielicznie występujący w granicach Parku. Inni przedstawiciele rodziny łasicowatych to kuna leśna zwana tumakiem i kuna domowa – kamionka. Również one polują głownie nocą, a ich ofiarami padają przeważnie gryzonie i mniejsze ptaki. Tchórz i łasica nie są liczne w lasach, ale ta ostatnia często występuje na ich obrzeżach, nierzadko w pobliżu osiedli ludzkich. Wyjątkowo pojawia się jenot – azjatycki gość.
Największy przedstawiciel rzędu gryzoni – bóbr, został reintrodukowany na terenie Parku w 1989 roku. Obecnie niewielka populacja tych zwierząt występuje stale w Czarnej Wodzie. Spiętrzenia wody spowodowane budowanymi przez bobry tamami bardzo korzystnie wpłynęły na stosunki wodne, zróżnicowanie warunków środowiskowych, a przez to także na bioróżnorodność zasiedlonego przez nie terenu. Drobne gryzonie reprezentowane są przez bardzo licznie występującą nornicę rudą i mysz leśną, natomiast do rzadko występujących należą polnik bury i darniówka. Należy zaznaczyć, że liczebność gryzoni z roku na rok podlega dużym wahaniom, najczęściej jest to związane z zasobnością bazy pokarmowej w danym roku. Na uwagę zasługują trzy gatunki z rodziny pilchowatych: popielica, koszatka i orzesznica, dwa pierwsze, ze względu na swą rzadkość zostały wpisane do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”. Praktycznie we wszystkich typach lasu natknąć się można na wiewiórkę. Za ciekawostkę należy uznać występowanie w Parku kilku form barwnych tego zwierzęcia, od najbardziej znanej – rudej, po niemal czarną, charakterystyczną dla terenów górskich. Zając nie jest zbyt liczny, można go zobaczyć najczęściej gdy wypłoszony z kotliny (zagłębienia w ściółce, w którym odpoczywa w dzień) umyka miedzy drzewami.
Nietoperze reprezentowane są przez 10 gatunków, w tym przez rzadkie dla Polski: mroczka posrebrzanego i pozłocistego. Spośród ssaków owadożernych na terenie Parku występują: ryjówka aksamitna, rzadsza ryjówka malutka, która jest najmniejszym krajowym ssakiem oraz rzęsorek rzeczek stwierdzany w obszarze ochrony ścisłej „Mokry Bór”. Pozostałe gatunki zaliczane do tego rzędu to kret – występujący nawet wysoko na polanie Bielnik pod Świętym Krzyżem oraz jeż, którego spotkać można niemal w całym Parku.
<img src="/uploads/files/656ce0fe7c932928860831.jpg" alt="Jeż" width="100%" height="100%">
Bezkręgowce
Wśród dotychczas stwierdzonych w ŚPN bezkręgowców są m.in.: 72 gatunki nicieni, 21 gatunków skąposzczetów, 80 gatunków mięczaków, 18 gatunków niesporczaków, 23 gatunki skorupiaków, 14 gatunków krocionogów, ponad 300 gatunków pająków i blisko 3000 gatunków owadów ( w tym ponad 30 gatunków ważek, blisko 400 gatunków pluskwiaków, ponad 600 gatunków chrząszczy, ponad 500 gatunków motyli, blisko 60 gatunków chruścików, ponad 400 gatunków błonkówek, blisko 700 gatunków muchówek).
Bezkręgowce
Mimo że liczba gatunków jest pokaźna, nie oddają rzeczywistego bogactwa gatunkowego bezkręgowców występujących na terenie Parku. Spodziewać się można, że rzeczywista liczba gatunków bezkręgowców zamieszkujących ŚPN jest wielokrotnie wyższa.
Wymienienie choćby przykładowej części bezkręgowców stwierdzonych w ŚPN przekroczyłoby znacznie ramy niniejszej informacji. Jednak z pewnością na szczególną uwagę zasługuje choćby kilka gatunków stanowiących istotne walory przyrodnicze Parku, bądź wskazujących na znaczną naturalność czy wręcz pierwotność ekosystemów ŚPN, w tym w szczególności ekosystemów leśnych. Są to np.:
Wymienienie choćby przykładowej części bezkręgowców stwierdzonych w ŚPN przekroczyłoby znacznie ramy niniejszej informacji. Jednak z pewnością na szczególną uwagę zasługuje choćby kilka gatunków stanowiących istotne walory przyrodnicze Parku, bądź wskazujących na znaczną naturalność czy wręcz pierwotność ekosystemów ŚPN, w tym w szczególności ekosystemów leśnych. Są to np.:
- ślimak – przeźrotka Kotuli (Semilimax kotulai) – górski gatunek reliktowy (relikt późnoplejstoceński) związany z górskimi lasami o charakterze pierwotnym. W Polsce, prócz Gór Świętokrzyskich, znany z niektórych regionów Karpat i Sudetów. Spotkać go można pod leżącymi na ziemi, próchniejącymi pniami martwych drzew, oraz pod kamieniami. W ŚPN stwierdzonywyłącznie w obszarach ochrony ścisłej „Łysica”, „Święty Krzyż” i „Czarny Las”.
- ślimak – świdrzyk siedmiogrodzki (Vestia elata) – gatunek górski związany z cienistymi i wilgotnymi lasami o charakterze naturalnym, z bujnym runem i podszytem. W ŚPN spotykany w lasach bukowo-jodłowych zlokalizowanych w obszarach ochrony ścisłej. Spotkać go można w ściółce, pod leżącymi na ziemi pniami martwych, powalonych drzew. Gatunek ten został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, w kategorii gatunków silnie zagrożonych wyginięciem.
- chrząszcz z rodziny kózkowatych – nadobnica alpejska (Rosalia alpina) – gatunek związany z dużymi kompleksami lasów bukowych, z dużym udziałem buka, pozbawionymi leśnej działalności gospodarczej. Rozwój larw tego gatunku odbywa się w obumierających i świeżoobumarłych (najczęściej powalonych lub złamanych) bukach, w miejscach dość silnie nasłonecznionych (a więc z reguły w miejscach wiatrołomów i wiatrowałów). Z powodu powszechnie stosowanego od blisko 200 lat usuwania takich drzew w lasach, a także składowaniem pozyskanych buków na śródleśnych i przyleśnych składnicach, przywabiających samice nadobnicy, które na takich drzewach składają jaja (a drzewa trafiają do przerobu w początkowej fazie rozwoju larw tego gatunku), jest gatunkiem ginącym w całym europejskim areale swego naturalnego występowania. Również w Górach Świętokrzyskich, w tym w ŚPN prawdopodobnie gatunek ten już wyginął. Ostatnie potwierdzone informacje o jego występowaniu w Parku dotyczą lat 50-tych XX wieku. Można jednak żywić nadzieję, że w niektórych miejscach (w szczególności objętych ochroną ścisłą) mogła przetrwać jego nieliczna populacja, która przy odpowiedniej realizacji ochrony stanowić mogłaby źródło odtworzenia się populacji we właściwej jej liczebności. Nadobnica alpejska jest gatunkiem prawnie chronionym, umieszczonym w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii gatunków silnie zagrożonych, a ponadto jest uznana za gatunek priorytetowy w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
- chrząszcz z rodziny poświętnikowatych – pachnica dębowa (Osmoderma eremita) – aktualnie nadzwyczaj rzadko spotykany gatunek, odbywający kilkuletni rozwój larwalny w próchnowiskach drzew liściastych (najczęściej starych, o znacznej grubości). Środowisko takie jest aktualnie środowiskiem dość unikalnym – głównie za sprawą różnego rodzaju działań gospodarczych (usuwanie drzew z próchnowiskami, usuwanie drzew zanim rozpoczną się w nich procesy starzenia się, skutkujące powstawaniem próchnowisk, itp.). Pachnica dębowa jest w Polce gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną, a ponadto, podobnie jak nadobnica alpejska, jest gatunkiem priorytetowym w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
- chrząszcz z rodziny sprężykowatych – sprężyk (Ampedus melanurus), chrząszcz z rodziny zgłębkowatych – zgłębek bruzdkowany (Rhysodes sulcatus), chrząszcz z rodziny jelonkowatych – wynurt (Ceruchus chrysomelinus), chrząszcz z rodziny zgniotkowatych – zgniotek cynobrowy (Cucujus cinnabarinus) – wszystkie te gatunki to typowi mieszkańcy lasów o najwyższym stopniu naturalności, posiadających znamiona lasów pierwotnych, związane swym rozwojem ze środowiskiem martwych, próchniejących drzew. Trzy z nich objęte są w Polsce ścisłą ochroną prawną (zgłębek, wynurt i zgniotek), a dwa umieszczone są w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej (zgłębek i zgniotek).
- chrząszcz z rodziny jelonkowatych – jelonek rogacz (Lucanus cervus) – jeden z najokazalszych krajowych chrząszczy. Rozwój larwalny odbywa w próchniejących korzeniach starych, obumarłych dębów, w widnych lasach liściastych i mieszanych. Jeszcze w latach 50-tych XX wieku był gatunkiem w ŚPN dość często obserwowanym. Aktualnie, jak można przypuszczać, jest gatunkiem skrajnie rzadkim. Przyczyną zaniku tego gatunku w naszym kraju jest prawdopodobnie zmiana charakteru widnych lasów środkowoeuropejskich na bardziej cieniste, wilgotniejsze, z bujną warstwą podszytu, spowodowana jak się uważa globalnymi zmianami klimatycznymi. Gatunek objęty w Polsce ścisłą prawną ochroną, umieszczony w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
- motyl z rodziny rusałkowatych – przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia) – bardzo rzadko obserwowany, wymierający w Europie motyl dzienny. Związany z ekstensywnie użytkowanymi, wilgotnymi i zabagnionymi łąkami, na których występuje czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis) – roślina pokarmowa gąsienic tego gatunku. Zanik tradycyjnych metod użytkowania wilgotnych łąk poprzez wprowadzenie mechanizacji, nawożenie, dokładne wykaszanie (najczęściej tuż nad powierzchnią gruntu), itp. doprowadził do zaniku tego gatunku na znacznej części areału jego naturalnego występowania. Przeplatka aurinia jest w Polsce gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną, a ponadto umieszczona jest w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej. W ŚPN realizowany jest program czynnej ochrony tego gatunku, poprzez stosowanie odpowiednich zabiegów na wilgotnych łąkach, na których występuje.
Interesującym jest fakt, że z terenu ŚPN opisano kilka nowych dla wiedzy gatunków (przez co Park jest miejscem typowym – locus typicus lub inaczej terra typica tych gatunków). Są to: dwa gatunki nicieni (Eudorylaimus familiaris i Enchodelus geraldi), jeden gatunek ślimaka lądowego (Plicuteria lubomirskii), trzy gatunki roztoczy (Trichouropoda stammersimilis, Brachychochthonius paraplanus i Lorryia inconstans) oraz jeden gatunek muchówki (Panimerus niesiolowskii). Park otrzymuje kolejne informacje o występujących na jego terenie kolejnych gatunkach nowych dla nauki, w szczególności spośród roztoczy.
Ochrona ślimaków
Ślimaki są jedna z najliczniejszych i najbardziej zróżnicowanych gromad mięczaków. Nazwa łacińska brzmi Gastropoda stąd też inna nazwa ślimaków brzmi brzuchonogi. Ciało ślimaków jest podzielone na: głowę, worek trzewiowy i nogę. Na głowie mają narządy zmysłów i otwór gębowy.
Ślimaki
Ślimaki są jedna z najliczniejszych i najbardziej zróżnicowanych gromad mięczaków. Nazwa łacińska brzmi Gastropoda (z greckie gaster – brzuch + pous – noga) stąd też inna nazwa ślimaków brzmi brzuchonogi. Ciało ślimaków jest podzielone na: głowę, worek trzewiowy i nogę. Na głowie mają narządy zmysłów i otwór gębowy. Noga jest wyjątkowo silnie umięśniona, służy jako narząd lokomocyjny. Ciało chroni przeważnie muszla. U części gatunków pokrywa całe ciało, u niektórych jest szczątkowa lub całkowicie zredukowana. Powstaje z wydzielin gruczołów, znajdujących się na brzegu płaszcza, pokrywającego worek trzewiowy. Ślimaki odżywiają się różnym pokarmem, ale najczęściej są to gatunki roślinożerne.
Gromada niezwykle bogata w gatunki i bardzo zróżnicowana – zalicza się do niej około 105 tys. gatunków. W Polsce żyje 231 gatunków, w tym 177 lądowych oraz 54 słodkowodne. W Polsce ochrona gatunkowa zwierząt (a więc także interesujących nas – ślimaków) stosowana jest na mocy „Ustawy o ochronie przyrody” z 16 kwietnia 2004 roku oraz odpowiedniego rozporządzenia Ministra Środowiska. Rozporządzenie to określa listę gatunków objętych ochroną, sposoby realizacji ochrony oraz stosowne ograniczenia, zakazy i nakazy. W myśl tego aktu prawnego zabrania się chwytania, zabijania chronionych gatunków zwierząt oraz niszczenia ich miejsc rozrodu. Na liście tej znajduję się 32 gatunki ślimaków. W Polskie Czerwonej Księdze Zwierząt w części dotyczące Bezkręgowców wymienione są 23 gatunki ślimaków. Są to gatunki rzadkie, zagrożone wyginięciem. Kilka gatunków ślimaków występujących w Polsce chronionych jest prawem europejskim i wymieniane są w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz Konwencji Berneńskiej.
Więcej na temat ślimaków w Górach Świętokrzyskich oraz w Świętokrzyskim Parku Narodowy można znaleźć w artykule dr inż. Jadwiga Anna Barga-Więcławska
-
Ślimaki lądowe ŚPN - zagrożenia i warunki ochrony
Pobierzpdf - 700.45 KB
Komunikat
Czy wiesz, że:
- Niektóre ślimaki mogą żyć do 15 lat
- Ślimaki bazują głównie na swoich zmysłach dotykowych i zapachowych w czasie szukania pokarmu, gdyż mają bardzo kiepski wzrok i nie słyszą
- Dzięki swojemu śluzowi ślimaki mogą poruszać się po suficie
- Najszybsze ślimaki mogą poruszać się z prędkością 50,29metrów na godzinę
- Ślimaki są rozdzielnopłciowe lub dwupłciowe, ale zawsze łączą się w pary
- W Polsce ślimaki są spotykane od marca do października, gdyż zimą hibernują pod kamieniami lub w starych pniach
- Muszle niektórych ślimaków uważane były za tak cenne, iż w przeszłości służyły jako monety w handlu na obszarze Oceanu Indyjskiego
SZATA ROŚLINNA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO PARKU NARODOWEGO
Świętokrzyski Park Narodowy chroni najcenniejsze pozostałości po pradawnej, dziewiczej puszczy pokrywającej w czasach wczesnohistorvcznych niemal cały obszar Wyżyny Kieleckiej. Zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych jest wynikiem naturalnej zmienności na którą wpływ mają warunki geograficzne np. położenie, rzeźba terenu, klimat, budowa geologiczna, stosunki wodne oraz warunki glebowe, klimatyczne. Szata roślinna Parku w większości ma charakter autogeniczny tzn. powstała w wyniku działania samej przyrody bez udziału człowieka. Uległa jednak przez wieki wpływom i oddziaływaniom jakie powodowało osadnictwo, rolnictwo, przemysł, eksploatacja drewna i tradycyjne leśnictwo.
Świat roślin
Oddziaływanie człowieka na szatę roślinną obszaru znajdującego się obecnie w granicach Świętokrzyskiego Parku Narodowego i terenów do niego przyległych datuje się od okresu wpływów rzymskich. To wówczas w jego północno-wschodniej części powstawało starożytne górnictwo rud i hutnictwo żelaza. We wczesnym średniowieczu rozwinęło się osadnictwo i rolnictwo, pociągające za sobą masowe wylesienia na niżej położonych terenach, głównie w dolinach rzek. Bardzo wyraźne piętno na składzie gatunkowym lasu wywarło hutnictwo szkła (XVI-XVIII w.), pochłaniające bardzo duże ilości drewna bukowego i przyczyniające się do zwiększenia w drzewostanach udziału jodły w stosunku do buka.
Od początku XIX wieku lasy na terenie obecnego Parku objęte były planową gospodarką leśną. Wszystko to powodowało liczne i niekiedy bardzo gwałtowne zaburzenia w ekosystemach leśnych. Niektóre z tych zaburzeń były efektem reakcji samej natury na różne naturalne czynniki zewnętrzne. Inne zaś – bezpośrednim skutkiem działalności gospodarczej człowieka. Działalność gospodarcza powodowała często ogromne szkody w naturalnych fitocenozach Parku, dokonując zniekształcenia ich pierwotnego charakteru, a także osłabienia ich naturalnej siły i żywotności. W efekcie drzewostany stawały się coraz bardziej podatne na działanie takich czynników jak wiatr, mróz, owady liścio- i łykożerne (folio- i kambiofagi) itp.
ŚPN jest parkiem typowo leśnym, w którym lasy zajmują 95% jego obszaru. Pod względem ekologicznym we florze Parku dominujący udział mają gatunki leśne oraz środowisk podmokłych i bagiennych.
Od początku XIX wieku lasy na terenie obecnego Parku objęte były planową gospodarką leśną. Wszystko to powodowało liczne i niekiedy bardzo gwałtowne zaburzenia w ekosystemach leśnych. Niektóre z tych zaburzeń były efektem reakcji samej natury na różne naturalne czynniki zewnętrzne. Inne zaś – bezpośrednim skutkiem działalności gospodarczej człowieka. Działalność gospodarcza powodowała często ogromne szkody w naturalnych fitocenozach Parku, dokonując zniekształcenia ich pierwotnego charakteru, a także osłabienia ich naturalnej siły i żywotności. W efekcie drzewostany stawały się coraz bardziej podatne na działanie takich czynników jak wiatr, mróz, owady liścio- i łykożerne (folio- i kambiofagi) itp.
ŚPN jest parkiem typowo leśnym, w którym lasy zajmują 95% jego obszaru. Pod względem ekologicznym we florze Parku dominujący udział mają gatunki leśne oraz środowisk podmokłych i bagiennych.
Jedną z cech roślinności ŚPN jest występowanie na tym terenie lasów o charakterze górskim, oraz lasów wyżynnych i nizinnych. Przyjmuje się, że granica między lasami górskimi a wyżynnymi pokrywa się z warstwicą 350 m n.p.m., na stromych stokach północnych, oraz przebiega warstwicą 450 m n.p.m. na łagodniejszych stokach południowych. W niższym piętrze występują lasy sosnowe, sosnowo-dębowe i dębowo-sosnowe. W wyższych położeniach panują lasy jodłowe i bukowe. Lasy wyższych położeń swoim składem przypominają lasy dolnego piętra w Beskidach. Występujące w Łysogórach gołoborza stanowią swojego rodzaju analogię górskich siedlisk naskalnych z charakterystycznymi porostami i mszakami. Jest to najbardziej charakterystyczny element krajobrazu tego pasma.
Na uwagę zasługuje liczna obecność roślin górskich. Na obszarze Parku i w jego najbliższym sąsiedztwie stwierdzono dotychczas 45 gatunków, przy czym aktualnie występuje 39 gatunków (co stanowi ok. 5% rodzimej flory Parku). Są to między innymi: tojad dzióbaty, przetacznik górski, paprotnik kolczysty, czosnek niedźwiedzi, żywiec dziewięciolistny, miesiącznica trwała, kokorycz okółkowa, a także jedyny gatunek wysokogórski (subalpejski) – omieg górski.
Świętokrzyski Park Narodowy nie jest parkiem bogatym florystycznie. Ubogie podłoże kwarcytowe powoduje silne zakwaszenie podłoża i wód. Dominacja jodły przy silnym zwarciu ocienia dno lasu. Te czynniki nie wpływają korzystnie na rozwój roślinności. Zachowało się tutaj jednak wiele cennych i charakterystycznych dla tych warunków ekologicznych elementów flory i zbiorowisk roślinnych.
Z terenu Parku i otuliny opisano dotychczas 1015 gatunków roślin naczyniowych. Tylko na terenie ŚPN występuje 128; zarówno w Parku jak i otulinie 731, a 156 wyłącznie w otulinie.
Na uwagę zasługuje liczna obecność roślin górskich. Na obszarze Parku i w jego najbliższym sąsiedztwie stwierdzono dotychczas 45 gatunków, przy czym aktualnie występuje 39 gatunków (co stanowi ok. 5% rodzimej flory Parku). Są to między innymi: tojad dzióbaty, przetacznik górski, paprotnik kolczysty, czosnek niedźwiedzi, żywiec dziewięciolistny, miesiącznica trwała, kokorycz okółkowa, a także jedyny gatunek wysokogórski (subalpejski) – omieg górski.
Świętokrzyski Park Narodowy nie jest parkiem bogatym florystycznie. Ubogie podłoże kwarcytowe powoduje silne zakwaszenie podłoża i wód. Dominacja jodły przy silnym zwarciu ocienia dno lasu. Te czynniki nie wpływają korzystnie na rozwój roślinności. Zachowało się tutaj jednak wiele cennych i charakterystycznych dla tych warunków ekologicznych elementów flory i zbiorowisk roślinnych.
Z terenu Parku i otuliny opisano dotychczas 1015 gatunków roślin naczyniowych. Tylko na terenie ŚPN występuje 128; zarówno w Parku jak i otulinie 731, a 156 wyłącznie w otulinie.
Martwe drewno
Martwe drewno jest naturalnym i niezbędnym składnikiem ekosystemów leśnych. Pozostające w lesie, obumierające i martwe drzewa, a także ich fragmenty (obłamane konary czy gałęzie) to nadzwyczaj istotny dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu leśnego zespół mikrośrodowisk życia i miejsc chronienia się lub gniazdowania ogromnej liczby gatunków organizmów żywych (zwierząt, roślin i grzybów)
Martwe drewno w środowisku leśnym
Martwe drewno jest naturalnym i niezbędnym składnikiem ekosystemów leśnych. Pozostające w lesie, obumierające i martwe drzewa, a także ich fragmenty (obłamane konary czy gałęzie) to nie bezwartościowy materiał zaśmiecający las (co niekiedy jest głoszone) i źródło jego zagrożenia ze strony czynników chorobotwórczych. Jest to nadzwyczaj istotny dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu leśnego zespół mikrośrodowisk życia i miejsc chronienia się lub gniazdowania ogromnej liczby gatunków organizmów żywych (zwierząt, roślin i grzybów) z większości grup systematycznych. Substrat ten jest jednym z głównych komponentów środowiska leśnego, charakterystycznym dla lasów naturalnych, a więc lasów o dużej wartości przyrodniczej i zapewniającym ekosystemowi właściwą różnorodność biologiczną i prawidłowe funkcjonowanie.
Martwe drewno może mieć różną postać. Od obumarłych konarów na żywych drzewach, poprzez obumierające drzewa, do martwych, leżących na ziemi lub stojących drzew różnej wielkości, leżących na ziemi drobnych gałęzi, wykrotów (korzeni drzew wywróconych przez wiatr), złomów (pni i pniaków po złamanych drzewach). Stopień zaawansowania rozkładu drewna również może być bardzo zróżnicowany. Od drewna jeszcze w pełni świeżego (co najwyżej zasiedlonego przez „pionierskie” gatunki owadów czy grzybów) do silnie zbutwiałego, przyjmującego postać murszu, przerośniętego grzybnią i korzeniami roślin oraz porośniętego poduchami mchów.
Te, tak różnorodne mikrośrodowiska są miejscem życia nadzwyczaj szerokiego spektrum organizmów. Grzyby, rozpoczynają i cały czas uczestniczą w procesie rozkładu drewna aż do jego całkowitego rozpadu. Owady i inne bezkręgowce z wielu grup systematycznych, żywią się martwym drewnem w różnych stadiach jego rozkładu lub zjadają zasiedlające je inne organizmy. Natomiast zwierzęta (zarówno z grupy bezkręgowców jak i kręgowców) wykorzystują martwe, próchniejące drewno jako miejsce gniazdowania, schronienia się bądź zimowania. Martwe, stojące i powalone drzewa, to również miejsce życia wielu roślin, np. mchów, porostów, śluzowców.
Śmiało więc można stwierdzić, że martwe drzewa tak naprawdę nie są martwe, bowiem żyją życiem ogromnej liczby zasiedlających je organizmów. W martwych, próchniejących drzewach lub ich fragmentach, w próchnowiskach powstających w sędziwych, ale jeszcze żyjących drzewach, w obumarłych, uschniętych konarach i gałęziach, spotkać możemy wiele bardzo rzadkich, zagrożonych wyginięciem gatunków owadów, pajęczaków, wijów i innych bezkręgowców. Martwe i obumierające drzewa wykorzystywane są przez szereg gatunków ptaków – dziuplaków, z dzięciołami na czele, które w takich właśnie drzewach wykuwają dziuple, w których gniazdują.
W silnie rozłożonym próchnie leżących na ziemi pni i grubszych konarów zimuje szereg gatunków płazów (ropuchy, traszki) czy drobnych ssaków (gryzonie, owadożerne). Wszystkim tym organizmom martwe drewno niezbędne jest do życia. Ponieważ w zagospodarowanych lasach (a takich w kraju mamy najwięcej) martwego drewna jest znaczny niedobór – wynika to z podstawowego celu gospodarki leśnej jakim jest produkcja drewna (a więc jak najpełniejsze jego wykorzystanie), wszystkie związane mniej lub bardziej ściśle z tym substratem organizmy zaliczyć można do zagrożonych. Jedyną szansę na ich przetrwanie dają lasy w których nie prowadzi się gospodarki, w więc lasy rezerwatów przyrody i parków narodowych.
Kłoda świerkowa czy jodłowa rozkłada się przeciętnie przez 60-80 lat, rozkład starych pni dębowych trwa często nawet ponad 100 lat. Proces rozkładu przebiega szybciej w miejscach wilgotnych i gdy drzewo leży na ziemi, niż w miejscach suchych i gdy drzewo stoi. Próchnowiska w starych, ale jeszcze żywych drzewach (dębach, lipach, wierzbach) powstają i kształtują się w wyniku procesu trwającego kilkadziesiąt, a nawet ponad 100 lat. Biorąc to pod uwagę można śmiało stwierdzić, że powstające w tak długim czasie środowiska zaliczyć można do unikalnych i w związku z tym w szczególności zasługujących na ochronę. Niestety, bardzo często nie jest dostrzegany ten problem. Pewne działania z pozoru służące ochronie wybranych elementów przyrody (np. konserwacja starych, pomnikowych drzew, usuwanie z lasu drzew zasiedlonych przez owady żerujące w łyku – kambiofagi w ramach tzw. zabiegów sanitarnych, itp.) w rzeczywistości dają efekt zgoła odwrotny.
Odrębnym zagadnieniem jest znaczenie procesu rozkładu drewna dla ogólnie pojętej żyzności siedliska. Pozostanie drzewa po śmierci w miejscu, w którym rosło, daje gwarancje powrotu do gleby wszystkich substancji mineralnych (w tym mikroelementów częstokroć będących w deficycie), co gwarantuje zachowanie wspomnianej żyzności. Istotne jest również to, że leżące, spróchniałe pnie spowalniają odpływ wody (zbutwiałe drewno może wchłonąć sześciokrotnie większą masę wody niż jego własna masa). Ma to więc duży wpływ na utrzymanie wilgotności siedliska (nawet w okresach suszy) i w decydujący sposób spowalnia spływ wody opadowej.
Wędrując szlakami Świętokrzyskiego Parku Narodowego zwróćmy uwagę na miejsca w lesie, w których występuje znaczna ilość drzew starych, porośniętych owocnikami nadrzewnych grzybów (hub), martwych stojących lub powalonych (np. przez wiatr). Spróbujmy ocenić bogactwo zaobserwowanych tam zwierząt (zarówno bezkręgowców jak i kręgowców, w tym w szczególności ptaków), a także roślin (np. mchów porastających butwiejące kłody) czy grzybów. Z pewnością dojdziemy wówczas do wniosku, że las z dużą ilością starych, obumierających i martwych drzew, tętni nadzwyczaj intensywnym życiem – bogatszym i bardziej różnorodnym niż las, w którym takich drzew jest mało lub brak ich całkowicie.
Martwe drewno może mieć różną postać. Od obumarłych konarów na żywych drzewach, poprzez obumierające drzewa, do martwych, leżących na ziemi lub stojących drzew różnej wielkości, leżących na ziemi drobnych gałęzi, wykrotów (korzeni drzew wywróconych przez wiatr), złomów (pni i pniaków po złamanych drzewach). Stopień zaawansowania rozkładu drewna również może być bardzo zróżnicowany. Od drewna jeszcze w pełni świeżego (co najwyżej zasiedlonego przez „pionierskie” gatunki owadów czy grzybów) do silnie zbutwiałego, przyjmującego postać murszu, przerośniętego grzybnią i korzeniami roślin oraz porośniętego poduchami mchów.
Te, tak różnorodne mikrośrodowiska są miejscem życia nadzwyczaj szerokiego spektrum organizmów. Grzyby, rozpoczynają i cały czas uczestniczą w procesie rozkładu drewna aż do jego całkowitego rozpadu. Owady i inne bezkręgowce z wielu grup systematycznych, żywią się martwym drewnem w różnych stadiach jego rozkładu lub zjadają zasiedlające je inne organizmy. Natomiast zwierzęta (zarówno z grupy bezkręgowców jak i kręgowców) wykorzystują martwe, próchniejące drewno jako miejsce gniazdowania, schronienia się bądź zimowania. Martwe, stojące i powalone drzewa, to również miejsce życia wielu roślin, np. mchów, porostów, śluzowców.
Śmiało więc można stwierdzić, że martwe drzewa tak naprawdę nie są martwe, bowiem żyją życiem ogromnej liczby zasiedlających je organizmów. W martwych, próchniejących drzewach lub ich fragmentach, w próchnowiskach powstających w sędziwych, ale jeszcze żyjących drzewach, w obumarłych, uschniętych konarach i gałęziach, spotkać możemy wiele bardzo rzadkich, zagrożonych wyginięciem gatunków owadów, pajęczaków, wijów i innych bezkręgowców. Martwe i obumierające drzewa wykorzystywane są przez szereg gatunków ptaków – dziuplaków, z dzięciołami na czele, które w takich właśnie drzewach wykuwają dziuple, w których gniazdują.
W silnie rozłożonym próchnie leżących na ziemi pni i grubszych konarów zimuje szereg gatunków płazów (ropuchy, traszki) czy drobnych ssaków (gryzonie, owadożerne). Wszystkim tym organizmom martwe drewno niezbędne jest do życia. Ponieważ w zagospodarowanych lasach (a takich w kraju mamy najwięcej) martwego drewna jest znaczny niedobór – wynika to z podstawowego celu gospodarki leśnej jakim jest produkcja drewna (a więc jak najpełniejsze jego wykorzystanie), wszystkie związane mniej lub bardziej ściśle z tym substratem organizmy zaliczyć można do zagrożonych. Jedyną szansę na ich przetrwanie dają lasy w których nie prowadzi się gospodarki, w więc lasy rezerwatów przyrody i parków narodowych.
Kłoda świerkowa czy jodłowa rozkłada się przeciętnie przez 60-80 lat, rozkład starych pni dębowych trwa często nawet ponad 100 lat. Proces rozkładu przebiega szybciej w miejscach wilgotnych i gdy drzewo leży na ziemi, niż w miejscach suchych i gdy drzewo stoi. Próchnowiska w starych, ale jeszcze żywych drzewach (dębach, lipach, wierzbach) powstają i kształtują się w wyniku procesu trwającego kilkadziesiąt, a nawet ponad 100 lat. Biorąc to pod uwagę można śmiało stwierdzić, że powstające w tak długim czasie środowiska zaliczyć można do unikalnych i w związku z tym w szczególności zasługujących na ochronę. Niestety, bardzo często nie jest dostrzegany ten problem. Pewne działania z pozoru służące ochronie wybranych elementów przyrody (np. konserwacja starych, pomnikowych drzew, usuwanie z lasu drzew zasiedlonych przez owady żerujące w łyku – kambiofagi w ramach tzw. zabiegów sanitarnych, itp.) w rzeczywistości dają efekt zgoła odwrotny.
Odrębnym zagadnieniem jest znaczenie procesu rozkładu drewna dla ogólnie pojętej żyzności siedliska. Pozostanie drzewa po śmierci w miejscu, w którym rosło, daje gwarancje powrotu do gleby wszystkich substancji mineralnych (w tym mikroelementów częstokroć będących w deficycie), co gwarantuje zachowanie wspomnianej żyzności. Istotne jest również to, że leżące, spróchniałe pnie spowalniają odpływ wody (zbutwiałe drewno może wchłonąć sześciokrotnie większą masę wody niż jego własna masa). Ma to więc duży wpływ na utrzymanie wilgotności siedliska (nawet w okresach suszy) i w decydujący sposób spowalnia spływ wody opadowej.
Wędrując szlakami Świętokrzyskiego Parku Narodowego zwróćmy uwagę na miejsca w lesie, w których występuje znaczna ilość drzew starych, porośniętych owocnikami nadrzewnych grzybów (hub), martwych stojących lub powalonych (np. przez wiatr). Spróbujmy ocenić bogactwo zaobserwowanych tam zwierząt (zarówno bezkręgowców jak i kręgowców, w tym w szczególności ptaków), a także roślin (np. mchów porastających butwiejące kłody) czy grzybów. Z pewnością dojdziemy wówczas do wniosku, że las z dużą ilością starych, obumierających i martwych drzew, tętni nadzwyczaj intensywnym życiem – bogatszym i bardziej różnorodnym niż las, w którym takich drzew jest mało lub brak ich całkowicie.
Grzyby
Grzyby są organizmami, różniącymi się od roślin zielonych nie tylko wyglądem, ale także składem chemicznym i metabolizmem. Szacuje się, że na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego występuje ponad 450 gatunków grzybów wielkoowocnikowych.
Grzyby
W Polsce wszystkie gatunki grzybów wielkoowocnikowych podlegają ochronie prawnej. Jednak w większości jest to tylko ochrona częściowa. A czy taka ochrona wystarczy? Pamiętać należy, że grzyby są organizmami bardzo zależnymi od środowiska, w którym żyją. Ochrona gatunkowa pomóc może w przypadku bezmyślnego niszczenia przez człowieka. Jak się jednak ta sprawa ma w przypadku gatunków grzybów, których zagrożenie wynika z zanikania i przekształcania środowisk, w których występują? Mowa tu o grzybach rozwijających się na starych i martwych drzewach. Jest coraz mniej lasów naturalnych, w których takie drzewa występują. W lasach gospodarczych niski wiek rębności nie pozwala na rozwijanie się wielu zagrożonych gatunków grzybów. Poza tym, z ich rozwojem na drzewie wiąże się ściśle występowanie wewnątrz drzewa zgnilizny, a więc procesu bardzo niepożądanego z punktu widzenia produkcji drewna. Tym większe znaczenie dla ochrony grzybów mają naturalne kompleksy leśne takie jak parki narodowe i rezerwaty przyrody.
Gatunki grzybów zasiedlające drzewa występują na danym osobniku kilka, a nawet kilkanaście lat i doprowadzają do powolnej śmierci swojego żywiciela. Spotykanym w Świętokrzyskim Parku Narodowym przedstawicielem tej grupy jest szmaciak gałęzisty, który poraża korzenie i nasady pni starych, osłabionych drzew iglastych, najczęściej sosen. Powoduje brunatną zgniliznę drewna. Owocniki w postaci licznych płatków wyrastają ze wspólnego trzonu. Pojawiają się od lipca do końca października. Występują zawsze pojedynczo, co roku na tym samym miejscu.
Innym gatunkiem pojawiającym się również u podstawy drzewa lub na korzeniach i atakującym stare osłabione osobniki jest żagwica listkowata. Występuje na drzewach liściastych, najczęściej dębach, grabach i bukach. Powoduje białą zgniliznę drewna. Owocniki, tak jak u szmaciaka, pojawiają się późnym latem aż do jesieni. Jest grzybem bardzo rzadko spotykanym. Owocniki są jednoroczne, ale pojawiają się na raz zasiedlonym drzewie przez wiele lat.
Na Chełmowej Górze występuje bardzo cenny a zarazem rzadko spotykany grzyb atakujący stare modrzewie tj. modrzewnik lekarski, zwany również pniarkiem lekarskim. Jest to jedno z 5, w ostatnich latach zanotowanych, naturalnych stanowisk tego gatunku.
Drugą grupę stanowią grzyby występujące na martwych drzewach stojących lub leżących. Są to między innymi objęte ochroną ścisłą soplówki. Na terenie ŚPN spotykamy dwa gatunki soplówek: jodłową i gałęzistą. Soplówka jodłowa rozwija się na obumarłym drewnie jodły, rzadziej spotykamy ją na innych drzewach iglastych. Powoduje zgniliznę białą. Owocniki są jednoroczne, o różnej wielkości i kształcie, silnie rozgałęzione, średnicy do 30 cm, koloru białego w stanie świeżym, następnie kremowe, a w stanie suchym żółtawe. Podobna do niej soplówka gałęzista występuje przeważnie na drewnie bukowym. Owocniki są duże, jednoroczne, koloru białego. Podczas wycieczek po szlakach turystycznych i ścieżkach edukacyjnych parku w odpowiednich porach roku, bez trudu można spotkać dekoracyjne owocniki tych grzybów.
Do grupy grzybów występujących na drzewach osłabionych lub martwych pniach należą również gatunki pospolite w świętokrzyskich lasach i będące ich ozdobą przez cały rok. Zaliczyć tutaj możemy hubiaka pospolitego, występującego najczęściej na buku i brzozie. Jego owocniki są wieloletnie, kopytkowatego kształtu, bokiem przyrośnięte do drewna. Innym, często spotykanym grzybem nadrzewnym jest pniarek obrzeżony, zwany również hubą obrzeżoną. Występuje przeważnie na jodłach i świerkach. Wieloletnie owocniki nieraz mają paski w trzech kolorach.
Na drewnie martwym drzew iglastych zaobserwować można murszaka rdzawego powodującego zgniliznę drewna korzeniowego i odziomkowego. Jego owocnik, początkowo bezkształtny, staje się płaski lub półkolisty. Za młodu miękki o jasnożółtym brzegu, z czasem ciemnieje.
Innym bardzo dekoracyjnym grzybem nadrzewnym jest żółciak siarkowy, występujący przeważnie na martwych drzewach liściastych, głównie dębach. Często spotykanym, zwłaszcza w Paśmie Łysogórskim, jest sromotnik bezwstydny. Jego owocniki pojawiają się na ziemi, pojedynczo lub w niewielkich grupach, od wiosny do początku jesieni. Zapach dojrzałych owocników jest bardzo silny, nieprzyjemny, przypominający padlinę. Przywabia on owady, głównie muchy, które zjadają i rozsiewają zarodniki. Sromotnik bezwstydny w dawnych czasach uważany był za trujący. Obecnie wiemy, że odznacza się właściwościami leczniczymi.
Wartym wspomnienia gatunkiem grzyba podlegającego ochronie ścisłej i występującego na terenie ŚPN jest purchawica olbrzymia. Występuje bardzo rzadko, na pastwiskach, łąkach, w zaroślach. Pojawia się raczej pojedynczo, latem i jesienią. Zaliczana jest do grupy największych grzybów na świecie. Owocniki są kuliste, zamknięte, średnicy od 10 do 70 cm, o masie do 20 kg w stanie świeżym.
Interesującym gatunkiem grzyba jest również podgrzybek pasożytniczy. Występuje pasożytniczo na tęgoskórach i niszczy ich wnętrze. Zwykle na jednym bulwiastym owocniku wyrasta kilka kapeluszowatych owocników podgrzybka. W Polsce jest grzybem rzadkim. Występuje w lecie i jesieni w widnych borach sosnowych i mieszanych, najczęściej na polanach leśnych.
Grzyby często związane są z jednym lub co najwyżej z kilkoma gatunkami drzew, żywicielami bez których ich rozwój byłby niemożliwy.
Z jodłą ściśle związane są m.in: lakownica brązowoczarna znana tylko z Gór Świętokrzyskich, ma owocniki o pięknym, ciemnym, lśniącym zabarwieniu; pasożytniczy czyreń jodłowy; opisana wcześniej soplówka jodłowa. Na gałązkach leżących na ziemi rozwija się z powodzeniem łojówka szarawa.
Z modrzewiem związki mikoryzowe tworzą znane grzybiarzom maślaki: żółty i lepki a także gołąbek Queleta o ciemnym, winnoczerwonym trzonie i kapeluszu, który z wiekiem blednie. Rośnie on na ściółce i wśród mchów. Wytwarza związki mikoryzowe również ze świerkiem. Na starych modrzewiach, pasożytniczo występuje modrzewnik lekarski.
Do grzybów związanych z sosną zaliczamy: kisielca karmelkowego; na starych pniakach i korzeniach pasożytuje szmaciak gałęzisty; opadłe szyszki porasta szyszkogłówka kolczysta występująca przez cały rok, oraz bardzo pospolita, szyszkówka tęporozwierkowa; na opadłych igłach – twardzioszek szpilkowy, często występujący również na igłach świerka. Grzybami mikoryzowymi sosny są: maślak zwyczajny, najbardziej znany w Polsce gatunek maślaków, najczęściej spotykany w młodnikach sosnowych i maślak ziarnisty, podobny do poprzedniego, lecz nie posiadający pierścienia na trzonie.
Z bukiem, jednym z najczęściej występujących na terenie ŚPN drzew, związane mikoryzowo są: mleczaj śluzowaty i podrydzyk. Na opadłych gałązkach wyrasta twardzioszek czosnkowy, charakteryzujący się silnym zapachem czosnku. Spotkać go można już od maja. Na pniach buka spotkać można soplówkę gałęzistą oraz hubiaka pospolitego.
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego występują następujące gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą: modrzewnik lekarski, borowiec dęty, jodłownica górska, lakownica lśniąca, żagwica listkowata, szmaciak gałęzisty, szmaciak krótkotrzonowy, soplówka jodłowa, soplówka gałęzista purchawica olbrzymia, smardz jadalny, smardz stożkowy, szyszkowiec łuskowaty, podgrzybek pasożytniczy, flagowiec olbrzymi.
Gatunki grzybów zasiedlające drzewa występują na danym osobniku kilka, a nawet kilkanaście lat i doprowadzają do powolnej śmierci swojego żywiciela. Spotykanym w Świętokrzyskim Parku Narodowym przedstawicielem tej grupy jest szmaciak gałęzisty, który poraża korzenie i nasady pni starych, osłabionych drzew iglastych, najczęściej sosen. Powoduje brunatną zgniliznę drewna. Owocniki w postaci licznych płatków wyrastają ze wspólnego trzonu. Pojawiają się od lipca do końca października. Występują zawsze pojedynczo, co roku na tym samym miejscu.
Innym gatunkiem pojawiającym się również u podstawy drzewa lub na korzeniach i atakującym stare osłabione osobniki jest żagwica listkowata. Występuje na drzewach liściastych, najczęściej dębach, grabach i bukach. Powoduje białą zgniliznę drewna. Owocniki, tak jak u szmaciaka, pojawiają się późnym latem aż do jesieni. Jest grzybem bardzo rzadko spotykanym. Owocniki są jednoroczne, ale pojawiają się na raz zasiedlonym drzewie przez wiele lat.
Na Chełmowej Górze występuje bardzo cenny a zarazem rzadko spotykany grzyb atakujący stare modrzewie tj. modrzewnik lekarski, zwany również pniarkiem lekarskim. Jest to jedno z 5, w ostatnich latach zanotowanych, naturalnych stanowisk tego gatunku.
Drugą grupę stanowią grzyby występujące na martwych drzewach stojących lub leżących. Są to między innymi objęte ochroną ścisłą soplówki. Na terenie ŚPN spotykamy dwa gatunki soplówek: jodłową i gałęzistą. Soplówka jodłowa rozwija się na obumarłym drewnie jodły, rzadziej spotykamy ją na innych drzewach iglastych. Powoduje zgniliznę białą. Owocniki są jednoroczne, o różnej wielkości i kształcie, silnie rozgałęzione, średnicy do 30 cm, koloru białego w stanie świeżym, następnie kremowe, a w stanie suchym żółtawe. Podobna do niej soplówka gałęzista występuje przeważnie na drewnie bukowym. Owocniki są duże, jednoroczne, koloru białego. Podczas wycieczek po szlakach turystycznych i ścieżkach edukacyjnych parku w odpowiednich porach roku, bez trudu można spotkać dekoracyjne owocniki tych grzybów.
Do grupy grzybów występujących na drzewach osłabionych lub martwych pniach należą również gatunki pospolite w świętokrzyskich lasach i będące ich ozdobą przez cały rok. Zaliczyć tutaj możemy hubiaka pospolitego, występującego najczęściej na buku i brzozie. Jego owocniki są wieloletnie, kopytkowatego kształtu, bokiem przyrośnięte do drewna. Innym, często spotykanym grzybem nadrzewnym jest pniarek obrzeżony, zwany również hubą obrzeżoną. Występuje przeważnie na jodłach i świerkach. Wieloletnie owocniki nieraz mają paski w trzech kolorach.
Na drewnie martwym drzew iglastych zaobserwować można murszaka rdzawego powodującego zgniliznę drewna korzeniowego i odziomkowego. Jego owocnik, początkowo bezkształtny, staje się płaski lub półkolisty. Za młodu miękki o jasnożółtym brzegu, z czasem ciemnieje.
Innym bardzo dekoracyjnym grzybem nadrzewnym jest żółciak siarkowy, występujący przeważnie na martwych drzewach liściastych, głównie dębach. Często spotykanym, zwłaszcza w Paśmie Łysogórskim, jest sromotnik bezwstydny. Jego owocniki pojawiają się na ziemi, pojedynczo lub w niewielkich grupach, od wiosny do początku jesieni. Zapach dojrzałych owocników jest bardzo silny, nieprzyjemny, przypominający padlinę. Przywabia on owady, głównie muchy, które zjadają i rozsiewają zarodniki. Sromotnik bezwstydny w dawnych czasach uważany był za trujący. Obecnie wiemy, że odznacza się właściwościami leczniczymi.
Wartym wspomnienia gatunkiem grzyba podlegającego ochronie ścisłej i występującego na terenie ŚPN jest purchawica olbrzymia. Występuje bardzo rzadko, na pastwiskach, łąkach, w zaroślach. Pojawia się raczej pojedynczo, latem i jesienią. Zaliczana jest do grupy największych grzybów na świecie. Owocniki są kuliste, zamknięte, średnicy od 10 do 70 cm, o masie do 20 kg w stanie świeżym.
Interesującym gatunkiem grzyba jest również podgrzybek pasożytniczy. Występuje pasożytniczo na tęgoskórach i niszczy ich wnętrze. Zwykle na jednym bulwiastym owocniku wyrasta kilka kapeluszowatych owocników podgrzybka. W Polsce jest grzybem rzadkim. Występuje w lecie i jesieni w widnych borach sosnowych i mieszanych, najczęściej na polanach leśnych.
Grzyby często związane są z jednym lub co najwyżej z kilkoma gatunkami drzew, żywicielami bez których ich rozwój byłby niemożliwy.
Z jodłą ściśle związane są m.in: lakownica brązowoczarna znana tylko z Gór Świętokrzyskich, ma owocniki o pięknym, ciemnym, lśniącym zabarwieniu; pasożytniczy czyreń jodłowy; opisana wcześniej soplówka jodłowa. Na gałązkach leżących na ziemi rozwija się z powodzeniem łojówka szarawa.
Z modrzewiem związki mikoryzowe tworzą znane grzybiarzom maślaki: żółty i lepki a także gołąbek Queleta o ciemnym, winnoczerwonym trzonie i kapeluszu, który z wiekiem blednie. Rośnie on na ściółce i wśród mchów. Wytwarza związki mikoryzowe również ze świerkiem. Na starych modrzewiach, pasożytniczo występuje modrzewnik lekarski.
Do grzybów związanych z sosną zaliczamy: kisielca karmelkowego; na starych pniakach i korzeniach pasożytuje szmaciak gałęzisty; opadłe szyszki porasta szyszkogłówka kolczysta występująca przez cały rok, oraz bardzo pospolita, szyszkówka tęporozwierkowa; na opadłych igłach – twardzioszek szpilkowy, często występujący również na igłach świerka. Grzybami mikoryzowymi sosny są: maślak zwyczajny, najbardziej znany w Polsce gatunek maślaków, najczęściej spotykany w młodnikach sosnowych i maślak ziarnisty, podobny do poprzedniego, lecz nie posiadający pierścienia na trzonie.
Z bukiem, jednym z najczęściej występujących na terenie ŚPN drzew, związane mikoryzowo są: mleczaj śluzowaty i podrydzyk. Na opadłych gałązkach wyrasta twardzioszek czosnkowy, charakteryzujący się silnym zapachem czosnku. Spotkać go można już od maja. Na pniach buka spotkać można soplówkę gałęzistą oraz hubiaka pospolitego.
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego występują następujące gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą: modrzewnik lekarski, borowiec dęty, jodłownica górska, lakownica lśniąca, żagwica listkowata, szmaciak gałęzisty, szmaciak krótkotrzonowy, soplówka jodłowa, soplówka gałęzista purchawica olbrzymia, smardz jadalny, smardz stożkowy, szyszkowiec łuskowaty, podgrzybek pasożytniczy, flagowiec olbrzymi.